Axitación Filosófica

 

UD 6: Antropoloxía (inclúe os textos)

Como xa é sabido, ó longo da súa historia a filosofía foise especializando en campos determinados. Entre estes ocupa un lugar especial a antropoloxía: a pregunta polo ser humano. A fin de contas, esta é a pregunta básica da filosofía, se ben os diferentes enfoques sobre o asunto (cal é o lugar do ser humano no universo, cal é a maneira de convivir con outros seres humanos, ata que punto o ser humano pode responder a estas preguntas, etc.) leven á aparición de diferentes áreas (cosmoloxía, filosofía política, epistemoloxía, etc.). Máis concretamente, o que se pregunta a antro-poloxía é pola natureza do ser humano (como somos) e a orixe da mesma (os motivos que explican que sexamos así).

A antropoloxía ten en si mesma moitas áreas, dependendo da maneira de enfocar o tema, poderíamos destacar a antropoloxía filosófica e a antropoloxía cultural (non obstante, hai tantas áreas coma puntos de vista posibles). Ademais de entrar nas dúas mencionadas, resultarán de especial interese algúns estudos que tratan sobre a beleza e a arte (estética¹), por unha banda, e sobre as relacións entre sexo e xénero, por outra.

1. O evolucionismo e a teoría da evolución.

O evolucionismo considera que as especies non son estruturas fixas, senón que varían: unhas formas de vida dan lugar a outras formas de vida. A evolución caracterízase fundamentalmen-te por ser un proceso de adaptación continuo (infinito, nunca remata) e diverxente (aleatorio e en certo modo imposible de predicir, xa que toma moitos camiños simultáneos). Así, o que se afirma é que o universo e todo o que hai nel é froito dun desenvolvemento, a diversidade das especies débese ó cambio e estas non sempre foron como son (os seres vivos actuais veñen dun antecesor común).

A teoría da evolución, como é común a toda teoría científica, e neste caso tamén ó asunto que se trata (a propia evolución das especies), non veu dada (nin está “rematada”), senón que se foi completando e reformulando ó longo da historia (e ségueo facendo). Unha maneira interesan-te de vela é baixo o prisma dos principais filósofos da ciencia.

1.1. Antecedentes.

Aínda que tendemos a asociar o evolucionismo coa Modernidade ou co século XIX, esta forma de entender a natureza e a súa evolución xa aparece na antiga Grecia. Anaximandro (séc. VI a. C.) di que o ápeiron (“o indeterminado”) é o principio da natureza, o arkhé. Con iso afirma que non hai nada dado de seu, nada é fixo nin estable, o único que se pode afirmar como realmente existente é aquilo que non se define, aquilo que non se especifica: o indefinido ou indeterminado. Por tanto, non existe unha definición de especie (por exemplo, de especie humana): o que é unha especie está continuamente cambiando. En xeral, toda a filosofía grega baséase no concepto de cambio ou movemento (especialmente na súa orixe, a filosofía presocrática), ben sexa para negalo (monistas) ou para afirmalo (pluralistas). Con todo, hoxe en día prevalece a idea de que na Grecia clásica entendíase a natureza e o cosmos (physis) como dinamismo, cambio constante: o que hoxe chamamos evolución.

Non obstante, Aristóteles (séc. IV a. C.), aínda que non afirma que non exista o cambio (de feito, ó contrario: considérao o principio xeral das cousas naturais), si dá unha definición de especie. Interpretacións posteriores, contrapoñéndoa á de Anaximandro, levaron a asumir que as especies eran unha entidade en certo sentido eterna: aínda que os seus compoñentes (os diversos individuos que a forman) nacen e perecen (é dicir, cambian), a especie sempre se mantén igual. Estas posicións culminarían na corrente do fixismo (que considera ás especies elementos fixos) defendida por George Cuvier (1769 – 1832), que afirmaba que a orixe das especies era a xeración espontánea. Segundo el, as especies permanecían inalterables dende a súa creación.

1.2. Lamarckismo e darwinismo.

Tras o transformismo do século XVIII, que xa afirmaba que as especies cambiaban ó longo do tempo (é dicir, que a aparición de novas especies débese á transformación das especies primitivas), Jean-Baptiste de Monet, cabaleiro de Lamarck (1744 – 1829), sinala na obra Filosofía zoolóxica (1809) que devanditos cambios débense a unha progresiva adaptación ó medio no que cada unha delas vive. Todo o natural xorde por xeración espontánea, pero hai unha tendencia progresiva cara á perfección e unha constante adaptación ó medio a través do uso e o desuso de determinados órganos (“a función crea o órgano”). Afirma que os caracteres adquiridos hérdanse.

Para Charles Darwin (1809 – 1882) e Alfred Russell Wallace (1823 – 1913), pais indubidables do evolucionismo (principalmente Darwin, pola importancia da súa obra A orixe das especies, de 1859), a natureza amosa unha continua loita pola existencia (xa que hai máis seres vivos que recursos), seleccionando ós mellor adaptados. Conseguintemente, Darwin chamou a isto selección natural. Diferénciase de Lamarck porque non se adapta só a especie (en conxunto) ó medio, senón que os membros dunha mesma especie tamén loitan entre si para adaptarse a devandito medio. Por iso a loita e posterior selección non só se dá entre especies, senón tamén entre individuos. En esencia, para Lamarck a evolución é un proceso de adaptación no que cada xeración vai mellorando á anterior, mentres que para Darwin é un proceso de selección no que os máis aptos de cada xeración eliminan ós menos aptos e conforman a seguinte.

Aínda que Darwin mantén que os cambios acaecidos a unha xeración transmítense á seguinte (tal e como xa afirmara Lamarck), o darwinismo non acepta a máxima do lamarckismo “a función crea o órgano” afírmase que as mutacións ocorren de xeito aleatorio (non buscando unha mellor adaptación ó medio). Despois, se por azar efectivamente resultan beneficiosas para a especie, serán estes individuos os que sobrevivan (xa que están mellor adaptados) e transmitiranas á seguinte xeración. Ademais, para xustificar esta última afirmación botouse man dos estudos de Gregor Mendel (1822 – 1884) no campo da xenética. Así consegue explicar, tendo un apoio na ciencia experimental máis actual do seu tempo, como as variacións chegan á seguinte xeración (é dicir, explica a transmisión por herdanza). Esta era unha faia do lamarckismo, xa que supuña unha afirmación non probada, que no darwinismo se repara.

1.3. A teoría da evolución na actualidade.

Aínda que ten a súa base nas ideas de Darwin, o actual estado da teoría da evolución cambiou nalgúns aspectos importantes e incorpora outros fundamentais (de aí que se fale de neo-darwinismo), principalmente debido ás achegas feitas ó campo por Hugo de Vries (1848 – 1935).

Na súa obra A teoría da mutación (1901), de Vries diferencia entre modificacións, debidas a cambios no medio, e mutacións (alteracións xenéticas). As primeiras débense a causas externas e relativas ó medio (para adaptarse a el) que afectan ós gametos (modificacións), en tanto que as segundas débense a causas internas de carácter azaroso. Estas últimas non levan necesariamente a unha mellor adaptación, de feito poden levar a unha situación de menor adaptación (ou simplemente ser neutras neste sentido).

Theodosius Dobzhansky (1900 – 1975) é unha das persoas que se ocupa de apuntalar a concepción actual da teoría evolutiva na súa obra A xenética e a orixe das especies (1937), onde sintetiza a postura de de Vries coa de Darwin (de aí que ás veces esta concepción actual da teoría evolutiva sexa chamada teoría sintética da evolución). Afirma que as mutacións, que se producen por azar (tal e como afirma de Vries), explican as variacións herdadas pola seguinte xeración dunha especie. O papel da selección natural exposta por Darwin é o de dirixir o curso da evolución, elimi-nando as variacións menos dotadas.

Así, hai dous aspectos fundamentais na evolución das especies: a unicidade (dada polo feito de cada cadea de ADN é única) e a selección natural. Os individuos son únicos por dous motivos:

a) a (re)produción masiva, que propicia a aparición de máis cambios aleatorios e, conse-guintemente, de máis pequenas diferenzas entre individuos;

b) a herdanza xenética, que permite a transmisión do xenoma.

Dentro deste segundo aspecto danse dous procesos: a recombinación do ADN (que ocorre primeiro en cada individuo, nos sistemas encargados da transmisión dos xenes, e logo entre individuos, dando lugar a un novo que ten un 50% das características de cada proxenitor) e as mutacións (que poden entenderse coma “erros de copia” do ADN). As mutacións só se transmiten á seguinte xeración se se deron na primeira recombinación, e aínda que poden ser negativas (casos das enfermidades xenéticas) tamén pode darse o caso de que sexan neutras ou mesmo positivas (como a capacidade de colocar a lingua en forma de U ou a cor azul dos ollos).

Unicidade e selección funcionan como unha tesoira, unha non pode existir sen a outra: podemos seleccionar entre un conxunto só porque todos os seus elementos son diferentes entre si (únicos). En certo sentido a selección natural ordena (pon orde) no caos aleatorio que supón un gran número (e cada vez maior) de individuos únicos competindo por recursos limitados. Algúns factores que condicionan a selección poden ser: o número e a capacidade de adaptación dos depredadores e/ou presas, a convivencia cos organismos parasitarios, a relación cos conxéneres, a resistencia ás toxinas, os cambios no hábitat, as condicións climáticas...

2. A antropoxénese.

Tal e como se explica en páxinas previas, a evolución non vai por un camiño lineal, ten miles de bifurcacións (é un proceso diverxente), e só unha delas nos trae ó momento no que nos atopamos agora mesmo, no que o ser humano semella ser o animal “máis evolucionado” (polo me-nos no referido á nosa capacidade cerebral): o cerebro humano é moi complexo, pero ten a súa orixe na relativa simplicidade das esponxas, pasando por estrelas e ourizos de mar, peixes, anfibios, répti-les, outros mamíferos... En última instancia, todas estas especies veñen, xunto co ser humano, do mesmo organismo orixinal, e son bifurcacións con respecto ó camiño evolutivo que tomou a nosa especie, e como é obvio dirixíronse a outro punto. Isto non quere dicir que poidamos considerarnos unha especie superior, pois de feito cada un dos casos mencionados está perfectamente adaptado ó seu medio (é dicir, evolucionou “correctamente”, de acordo ás súas necesidades).

Con todo, os seres humanos podemos considerarnos un organismo un tanto especial: posuímos un desenvolvemento sen igual da nosa capacidade racional e unha arma nunca vista antes en ningún outro proceso evolutivo, a cultura. A pregunta, aínda sen resposta, sobre este tema pode ser: “é a cultura realmente un mero mecanismo de adaptación, ou a constatación de que, debido á súa inigualable capacidade racional, o ser humano xa está en certo sentido fóra dos condiciona-mentos naturais que determinan a evolución das especies?”. Isto verase máis en profundidade posteriormente, mais primeiro cómpre preguntarse se a cultura é a xénese da humanidade ou se, pola contra, existen outros factores que determinan en maior medida a maneira de ser da nosa especie actualmente. E, no caso de ser certa esta última posibilidade, cales son ditos factores?

Antropoxénese é o termo que empregamos para estudar esta etapa da historia da nosa especie. Consiste nunha suma das palabras antropós (que en grego significa “ser humano”) e xé-nese (que significa inicio, principio ou comezo de algo). Así, o que refire antropoxénese é o inicio ou comezo do ser humano, o nacemento da humanidade tal e como a entendemos.

2.1. As diferentes especies de seres humanos.

O ser humano está dentro da orde dos primates. Moitas outras especies de humanos existiron na Terra antes que os seres humanos actuais, e tamén durante a súa existencia. O nome dado á especie á que pertencemos (homo sapiens) está intimamente relacionado co concepto de sapiencia ou sabedoría: somos “sabios”. A pesar de ser a única recoñecida actualmente como ser humano, non é só ao nacemento desta especie ao que alude o termo antropoxénese.

No momento no que nos separamos da familia dos chimpancés (pan) apareceron os primeiros seres bípedes (que andan sobre dúas patas). Esta é a diferenza fisiolóxica fundamental co resto de especies de primates. Que sexa unha diferenza fisiolóxica quere dicir que, a nivel cerebral, non hai ningunha distinción co resto de especies: o austrolopithecus eran un primate que andaba soamente con dúas patas, pero non máis intelixente que calquera das outras especies aquí mencio-nadas. Crese que esta característica puramente física débese á diferenza de hábitats que se orixina-ron ós dous lados do val do Rift cando este se formou (ver punto 2.2.1). A especie máis antiga atopada (na actual Kenia) é austrolopithecus anamensis (cunha antigüidade aproximada de 4 mi-llóns de anos), seguida por austrolopithecus afarensis (cunha antigüidade aproximada de 3 millóns e medio de anos, atopados os seus restos na actual Etiopía) e por austrolopithecus africanus (cunha antigüidade aproximada de 2 millóns e medio de anos, atopados os seus restos na actual Sudáfrica).

A raíz de constatar no 1993 a existencia do ardipithecus² ramidus, un homínido non bípede (adaptado ó seu hábitat, probablemente selvático, onde andar soamente sobre dúas extremi-dades non é realmente útil), semella validarse a hipótese de que efectivamente o bipedismo é unha condición biolóxica para que posteriormente se desenvolva o cerebro humano tal e como o coñece-mos. En calquera caso, fai aproximadamente dous millóns de anos aparece o primeiro individuo do xénero homo, ó que pertencemos os seres humanos actuais. Este ser xa posuía unha intelixencia moi avanzada, quedando aínda, non obstante, un longo camiño por percorrer ata o día de hoxe.

2.1.1. Homo habilis.

Aparece en África fai aproximadamente 2 millóns de anos, e é a primeira especie do xénero homo da que se ten constancia. Como indica o seu nome, tiña a capacidade (ou habilidade) de fabricar ferramentas moi simples (pedras talladas por unha soa cara). Pode ser que en moitas ocasións nin sequera se tratase dun tallado intencional, senón que simplemente se detectase a utilidade dunha pedra afiada que aparecese no medio de forma casual. Aínda así, isto indicaría unha certa intelixencia técnica, moi superior á das demais especies de mamíferos.

2.1.2. Homo ergaster.

Aparece en África fai aproximadamente 1,8 millóns de anos, e o seu nome fai referencia ó termo grego ergón (co significado de “traballo” ou “enerxía”), xa que tiña a capacidade de fabri-car ferramentas máis ergonómicas³ que as de homo habilis (pedras talladas por ambas caras). Pese ter mais desenvolvida a intelixencia que estoutra especie, seguía a ser do mesmo tipo (técnica).

2.1.3. Homo erectus.

Aparece fai aproximadamente 1,5 millóns de anos, e o seu nome fai referencia ó feito de que xa tiñan a capacidade de desenvolver unha vida moi semellante á nosa sendo bípedes, andando erguidos. Sexa por este ou por outro motivo, un dos aspectos máis importantes para identificar a erectus coma unha especie diferenciada é que foi quen de estenderse ó longo de toda Asia. Os cha-mados “home de Xava” (pithecantropus erectus) e “home de Pekín” (homo erectus pekinensis), en base ós lugares nos que se atoparon os seus restos, dan conta desta primeira colonización da Terra.

Non obstante, a principal distinción de erectus é o desenvolvemento da intelixencia so-cial, ademais da intelixencia técnica que xa estaba presente nas anteriores especies de homínidos (neste sentido, erectus segue no mesmo paradigma que ergaster, o modo 2, con ferramentas máis elaboradas que as do modo 1 de habilis). A intelixencia social vai por forza ligada á aparición da linguaxe, ou polo menos dalgún tipo de proto-linguaxe (ver punto 2.3). Outro aspecto moi impor-tante de erectus é que xa pode empregar e, polo menos parcialmente, controlar o lume. Fundamen-talmente o lume permite obter luz, calor e alimentos cociñados, ademais de constituír unha poderosa ferramenta defensiva e tamén ofensiva (ver punto 2.3).

A dispersión do homo erectus deu lugar a que cada grupo de individuos se adaptase ás condicións concretas do seu hábitat. Deste xeito atopamos, por exemplo, a homo floresiensis (“ho-me das Flores”, pola illa indonesia na que se atoparon os seus restos), do que se sabe que tiña un corpo adaptado ás duras condicións insulares e que viviu ata fai 10.000 anos (é dicir, coexistiu con homo neandertalensis e homo sapiens).

2.1.4. Homo antecessor.

Aparece fai aproximadamente 800.000 anos, e inicialmente foi considerado unha subes-pecie de homo erectus que se adaptou para habitar Europa. Entón, Europa estaba case completa-mente cuberta por xeo, por iso nunca se considerou que erectus puidese tela habitado antes de que cambiasen as condicións climáticas. Logo, a hipótese que se impuxo na comunidade científica des-pois de achar restos humanos con tal antigüidade en Atapuerca, é que estes pertencían, precisamen-te, ó homo antecessor, que tería poboado o sur de Europa (fundamentalmente as penínsulas ibérica e itálica, onde habería menos xeo) despois de acceder ó continente a través do Cáucaso.

O marco teórico do homo antecessor como especie diferencia viuse reforzado ó achar restos dunha especie que procedería dela na cidade alemá de Heidelberg, chamada oportunamente homo heidelbergensis, que tería aparecido fai uns 500.000 anos. O xacemento máis grande (en nú-mero) destoutra especie tamén se atopa na península ibérica, no mesmo hábitat que tería ocupado a especie achada en Atapuerca.

Sábese que tanto antecessor coma heidelbergensis traballaban a pedra do mesmo xeito que erectus e ergaster (é dicir, no que hoxe se denomina modo 2).

2.1.5. Homo neandertalensis.

Aparece fai aproximadamente 300.000 anos, e non desaparece ata apenas 20.000, polo que conviviron coa nosa especie, o homo sapiens (en efecto, comprobouse que os humanos actuais temos un 3% de ADN neandertal). Fisicamente, estaban preparados para resistir temperaturas moi frías (grandes fosas nasais para quentar o ar antes de introducilo nos pulmóns, complexión moi forte e curta estatura). Tamén destaca que se desenvolvese unha nova forma de tallar as ferramentas de pedra⁴, que fai que se considere neste período un salto dende o modo 2, propio das especies anterio-res, ó que chamamos modo 3.

Mais quizais o aspecto máis importante de neandertalensis sexa que, ademais da intelixencia técnica e social, desenvolveu tamén unha intelixencia simbólica, que lle permitía identificar e representar (mediante símbolos de diversa índole) facetas da realidade. Isto dará lugar, eventualmente, á aparición de todo un mundo simbólico, que é a base constitutiva do que chama-mos cultura.

2.1.6. Homo sapiens.

Aparece fai aproximadamente 300.000 anos (tal e como se comprobou no 2010 a raíz do xacemento de Djebel Irhoud, en Marrocos) e é denominado homo sapiens arcaico por non ser aínda exactamente igual á nosa especie actual (denominada homo sapiens sapiens), que aparece fai aproximadamente 120.000 anos. Hai certo debate sobre a orixe do sapiens arcaico: crese que se orixinou en África a partir do homo erectus, mais neste continente non se atopou ningún fósil nin resto destes últimos (si de sapiens, obviamente). En todo caso, cómpre sinalar que sapiens refire á sapiencia, á sabedoría: dáse a entender que a intelixencia acada na nosa especie o seu grao máximo de desenvolvemento.

O homo sapiens sapiens (ser humano actual) conviviu con outras especies, como homo neandertalensis, homo denisoviensis (ou “home de Denisova”⁵) ou homo luzonensis (que pobou a illa de Luzón, en Filipinas, fai aproximadamente 60.000 anos). Aínda que non había unha intención de eliminar a ningunha outra especie, o resultado da loita polos recursos foi moito máis favorable a sapiens que a calquera outra, e así as demais especies do xénero homo extinguíronse. Tamén puido influír moi fortemente (polo menos no caso de neandertalensis) os cambios no hábitat e conse-guintes cambios adaptativos ós que non puideron facer fronte as especies de homo diferentes á nosa. O principal foco de convivencia con neandertalensis deuse en Oriente Medio, lugar ó que sapiens se estendeu dende o continente africano hai aproximadamente 100.000 anos.

Posteriormente, a glaciación permitiu colonizar Australia e outras rexións de Oceanía (hai aprox. 60.000 anos) e América do Norte (hai aprox. 20.000 anos). Aínda que os casquetes polares non ocupasen todo o globo nin moito menos, o xeo que se acumulaba nos polos era moito máis que o que hai neles actualmente, polo que o nivel do mar era moito máis baixo. Isto creaba pontes de terra no que hoxe en día son cadeas de illas (caso do arquipélago indonesio e do estreito de Bering, respectivamente, para acceder a Australia e a América). Hai certo debate sobre o momento no que se ocupou América do Sur (hai quen sinala que fai 15.000 anos ou mesmo máis), mais a idea máis aceptada é que esta última colonización ocorreu fai aproximadamente 12.000 anos.

Sapiens xa dá un salto importante na industria lítica (do tallado de pedras) ó inaugurar o modo 4: ferramentas de todo tipo de material (non só pedra, tamén óso ou madeira, ou todos combi-nados nun mesmo utensilio) e, moi especialmente, con funcionalidades moi diversas (non só ferra-mentas para cazar ou para fabricar outras ferramentas, senón tamén agullas para coser, utensilios para facilitar a recolección ou o almacenamento, etc.). Neste último aspecto destaca o feito de fabricar, por exemplo, adornos, que non teñen unha utilidade práctica, senón estética. Isto é o elemento definitivo para poder falar da aparición da cultura: sobre a intelixencia técnica constrúese unha intelixencia social ligada á linguaxe, que permite a creación dun universo simbólico e, final-mente, o desenvolvemento dun sentido estético.

As condicións materiais que permiten o sedentarismo son o descubrimento da agricul-tura (que substitúe á recolección) e a gandaría (que substitúe á caza). Neste momento comeza a de-senvolverse o modo 5 da industria lítica, asociado á creación de útiles para servir nestes novos cam-pos (sachos, muíños de pedra, etc.). É o último e máis elevado modo de traballar a pedra, que constitúe o fito principal do que se chama revolución neolítica (ata este momento da prehistoria fálase de Paleolítico).

2.2. As características do ser humano actual.

Os factores importantes para a antropoxénese son dous, indiscutiblemente ligados o un ó outro:

a) bipedismo ou bipedestación (moverse sobre as dúas extremidades posteriores, libe-rando así as extremidades anteriores para poder manipular ferramentas) e

b) aumento do volume do cerebro (consecuencia da nova colocación da columna vertebral: os seres bípedes podemos albergar un cerebro maior porque o encaixe da columna non ocupa tanto no cranio como no caso dos cuadrúpedes).

2.2.1. Causas.

Hai teorías que sinalan que o bipedismo non se debe (ou polo menos non exclusivamente) a unha necesidade de manipular ferramentas, senón que para os primates que quedaron do lado da faia do Rift (cando esta se formou) no que non había vexetación, resultaba inútil moverse a catro patas: non se podían divisar perigos nin potenciais fontes de alimento entre a maleza da sabana, e a escaseza de árbores facía inútil a capacidade de trepar ós mesmos. Por iso, estes primates foron evolucionando cara ó bipedismo, en tanto que os seus parentes lonxanos do outro lado da faia, poboado de abundantes e frondosas árbores, non tiveron a necesidade de facelo (de feito, tiñan a necesidade de non facelo).

Seguindo este razoamento, tería sentido que a capacidade de manipular ferramentas aparecese despois do bipedismo, como unha aplicación máis ou menos casual desta vantaxe evolutiva. Pode resumirse o exposto dicindo simplemente que os polgares opoñibles resultan inútiles se non se poden levantar a mans do chan para utilizalos.

2.2.2. Consecuencias.

Pode dicirse que “o prezo do bipedismo” (que é o que nos permite, a fin de contas, unha maior capacidade cerebral) é nacer moito máis indefensos que case calquera outra especie: ó movernos só sobre dúas extremidades, a pelve humana é moito menos robusta que a dun cuadrúpede e que a doutros simios, e máis estreita que a doutras especies de homínidos.

O resultado desta falta de espazo (non só na pelve, senón tamén no o útero materno) é que non se pode dar a luz a individuos demasiado grandes, e por tanto non tan desenvolvidos, como ocorre (en comparación) en case todas as outras especies. Isto tamén se debe a que o límite máximo de peso soportado durante o embarazo é moito menor que o que pode asumir calquera outra especie animal que se mova sobre catro puntos de apoio en lugar de dous (pode repartir o dobre de peso). Ademais, hai que ter en conta o factor do equilibrio, algo que tamén tivemos que desenvolver durante case dous millóns de anos para poder facer útil o bipedismo.

De todo o anterior conclúese que o ser humano ten que nacer practicamente prematuro se se nos compara coas demais especies (que ao pouco de nacer xa poden camiñar, comer, asearse, etc.), necesitando un período de aproximadamente un ano ou mesmo dous para adaptarse por completo ó seu medio.

2.3. A aparición da linguaxe como condición para o desenvolvemento do ser humano coma ser cultural.

Antes de nada, cómpre sinalar que non pode considerarse unha diferenza substancial coas demais especies de homínidos a fabricación de útiles para desenvolver tarefas diversas: o mesmo nome homo habilis débese a que se ten constancia de que podía fabricar e usar ferramentas. Isto dá unha pista de que o que podería considerarse o primeiro paso cara ao que hoxe chamamos cultura podería compartirse xa con outras especies, polo que non sería exclusivo do ser humano. Non obstante, si somos moi diferentes ás demais especies. Cal é o motivo?

Sen dúbida, o descubrimento do lume é un punto de inflexión: somos a única especie que o emprega e o comprende, e está claro que, polo menos nalgún momento da historia, outor-gounos o dominio sobre o medio natural. O lume, fundamentalmente, podemos caracterizalo a partir de tres aspectos: (1) permite cociñar os alimentos e así facelos máis nutritivos (é dicir, con igual ou menor esforzo que cazando e/ou recolectando, obtéñense máis nutrientes), ademais de eliminar elementos tóxicos que poderían danar o noso organismo; (2) aumenta enormemente as posibilidades de defenderse (do frío, da escuridade, dos depredadores, etc.); (3) aumenta enormemente as posibi-lidades de atacar a posibles presas (na caza) e modificar a contorna, así coma adquirir hábitos de vida diferentes ós de calquera outra especie (entre os que se destaca moi especialmente a posi-bilidade de desfrutar dun sono continuo). Todos eles implican que o lume foi un factor fundamental para o desenvolvemento da nosa capacidade cerebral e pode que tamén social, máis non o único nin quizais o máis fundamental.

Non pode dicirse que o nacemento da cultura como tal teña unha data exacta, senón que simplemente foi aparecendo ós poucos e construíndose paulatinamente no marco do proceso de adaptación, aínda e sempre vixente, ó noso medio. A consolidación progresiva da bipedestación ou bipedismo, xunto co descubrimento do lume, deron lugar a un cerebro cada vez maior, e o aumento das posibilidades de supervivencia levaron á creación de comunidades ou grupos de individuos. Es-tes dous factores permitiron e esixiron, respectivamente, a posibilidade e a necesidade dunha proto-linguaxe (linguaxe primitiva e moi pouco complexa). É isto o primeiro que puido levar á aparición da cultura, pero é imposible situar este momento nun lugar exacto (principalmente, porque máis que un momento é un período).

Aínda que os humanos modernos (fisioloxicamente falando) apareceron fai uns 200.000 ou 300.000 anos, considérase que ata fai entre 100.000 e 70.000 anos non se desenvolveron as capacidades que permiten o actual manexo da linguaxe por parte da nosa especie, incomparable con ningunha outra. É dicir, un ser humano como nós de fai, por exemplo, 150.000 anos, non entendería os complexos mecanismos que utilizamos para comunicarnos, aínda pertencendo á nosa mesma es-pecie, que ademais apenas sufriría cambios significativos (e en todo caso, inapreciables) no aspecto físico. Mais unha serie de mutacións e modificacións nos seus xenes si que daría lugar a unha rápida (na escala evolutiva) evolución das súas capacidades mentais. Unha pregunta sen resolver neste ámbito é se apareceu antes a linguaxe (como condición de posibilidade para a aparición do pensa-mento) ou o pensamento (sendo entón a linguaxe unha consecuencia de expresalo): se algo está cla-ro, é que ambos se nutren mutuamente (unha maior bagaxe de termos permite unha maior capacida-de de razoamento, e esta á súa vez permite a conformación de novos termos), e é precisamente por iso polo que aparece a pregunta sobre cal é orixe e cal é consecuencia.

Deixando á marxe esta cuestión, sábese que hai aproximadamente 50.000 anos ocorreu unha revolución no ámbito da innovación, observable nun notable aumento da calidade dos diversos útiles. Esta ía parella á aparición dunha linguaxe (e, sexa a causa ou a consecuencia diso, tamén dun pensamento) complexo, que chama a situar un punto de inflexión cara a unha cultura complexa nese momento. Pode estudarse desde dous puntos de vista: social e epistemolóxico.

2.3.1. A revolución no ámbito das relacións comunitarias.

No ámbito social, a aparición dunha linguaxe complexa permite a cohesión de grandes grupos. Ata entón, no mundo natural, tal como pode observarse, os grupos con moitos individuos (como as formigas ou as abellas) teñen que seguir normas moi estritas marcadas polos seus propios impulsos (instintivas) e cada un deles non ten capacidade para vivir autonomamente sen todos os demais. A outra opción ofrecida pola natureza, na cal cada individuo ten maior liberdade no relativo aos ditames do seu instinto e pode valerse de modo autónomo, é a de formar grupos moito menos numerosos (como por exemplo fan moitas especies de mamíferos), precisamente porque ditas especies non posúen a ferramenta adecuada para manter cohesionado un grupo moi grande. Esta ferramenta non é outra que a linguaxe complexa, que os seres humanos si posuímos e mediante a cal podemos organizar grupos con un gran número de membros e á vez podemos valernos dun xeito máis ou menos autónomo individualmente.

A tendencia neste último aspecto, con todo, é depender cada vez máis do grupo que de nosas propias capacidades individuais. Isto é moi visible co fenómeno da globalización e, especial-mente, coa aparición dunha rede de conexión mundial instantánea (primeiro a telefonía móbil e logo Internet): cada vez avánzase máis cara ao que chamamos “aldea global” (unha sorte de grupo humano que inclúe a toda a humanidade), e perdemos máis autonomía a nivel persoal, rexional e estatal.

2.3.2. A revolución no ámbito do coñecemento.

O coñecemento, que ocorre indiscutiblemente no ámbito da razón ou pensamento, está intrinsecamente ligado á linguaxe. Quizais, para entender mellor este feito, resulte máis correcto falar dunha revolución na transmisión do coñecemento (a través da linguaxe) que dun cambio no coñecemento en si.

Non se sabe de que modo coñecían os nosos devanceiros de fai 200.000 ou 150.000 anos, pero posiblemente fose dun modo semellante ó que o fai calquera animal que careza de lin-guaxe complexa. O propio da transmisión do coñecemento humano, e que fai que se multiplique o propio coñecemento (facendo de novo visible a conexión entre pensamento e linguaxe, e por iso suscitando de novo a dúbida de cal é causa e cal consecuencia), resúmese en tres factores:

(1) a posibilidade de ser comunicado (a capacidade máis básica que asociamos á lingua-xe, comunicar, entra en xogo);

(2) a posibilidade de volver ser transmitido (a facultade da memoria, ou a capacidade de memorizar, obviamente con base na linguaxe, entra en xogo);

(3) a posibilidade de ser reformado (a capacidade de innovar, ou construír novo coñece-mento sobre as bases xa existentes, entra en xogo).

As diferenzas á hora de transmitir o propio coñecemento debidas ó feito de manexar unha linguaxe complexa fan aumentar o propio coñecemento: por unha banda, permítenos expresar ideas (é dicir, transmitir os contidos da mente) e, por outra, crear novos conceptos (construír novos contidos na mente). Iso só proba a mencionada retroalimentación entre pensamento e linguaxe, pero non confirma que ningún deles sexa a orixe do outro.

En calquera caso, si se confirma que esta forma de aprender e transmitir coñecemento é radicalmente diferente á empregada por calquera outra especie. O resto de seres vivos da Terra, por complexos que sexan, transmiten aos seus descendentes os coñecementos maioritariamente a través de mecanismos instintivos, baseados na xenética, non na linguaxe. Isto leva a pensar no feito, ás veces inquietante, de que os seres humanos nos atopemos nun estado de transcendencia con res-pecto á evolución, que dalgunha maneira a cultura humana sexa un estadio posterior e diferente á natureza (isto pode ser un feito inquietante debido a que constituiríamos unha especie única na Terra que en certo sentido estaría desconectada e illada de todos os demais seres que a habitan).

3. A aparición da cultura.

A aparición da cultura supón un punto de inflexión na historia humana. Aparecen dúas maneiras de entender este feito:

a) como punto de enlace, sendo logo un mecanismo evolutivo máis (unha adaptación ó medio): a cultura sería só unha continuación do proceso evolutivo;

b) como punto de rotura que xera dous planos, a natureza (o da evolución natural) e a cultura (o da evolución cultural): non se entrecruzarían, senón que a aparición do segundo (a cultura) marcaría a saída da humanidade do primeiro (a natureza).

Sexa como for, os procesos culturais humanos están ligados ó descubrimento da agricul-tura (que implicará o descubrimento da gandaría posteriormente) como condición para o sedentaris-mo. Non todas culturas son sedentarias (poden ser nómades), mais o que refire aquí o termo seden-tarismo, e polo cal se emprega, non é tanto o asentarse nun lugar concreto e fixo coma a posibilida-de de facelo. É dicir, se o desexásemos, calquera grupo humano podería sedentarizarse nun lugar, xa que, grazas ás técnicas de modificación do medio que desenvolvemos (das cales a primeira e máis destacable é a agricultura) non temos a necesidade de competir ou procurar recursos. Isto é algo sen dúbida único na natureza e, polo tanto, exclusivo da nosa especie.

3.1. A agricultura e a gandaría como bases do sedentarismo.

A agricultura, igual que calquera outro avance histórico (fálese de historia natural ou cultural), non ocorreu repentinamente, senón que debe ser entendido coma un proceso. Devandito proceso, de tipo cultural, seguiu as mesmas normas que calquera proceso natural.

3.1.1. A comprensión do xermolar dos vexetais.

Fai uns 20.000 anos os seres humanos descobren que colocando determinados vexetais baixo terra coas condicións climáticas e ambientais correctas, devanditos vexetais poden reprodu-cirse. Se se seleccionan aqueles comestibles para os seres humanos ou para os animais que os acom-pañan (é por isto que a agricultura precede á gandaría), as súas posibilidades de sobrevivir multiplí-canse.

A vida dos humanos comeza a cambiar neste momento: xa non se depende tanto da natureza en si (é dicir, do que se capture, cace e/ou colecte), senón que é posible vivir de modo li-xeiramente independente á mesma. Comezan a elaborarse os primeiros produtos (pan, cervexa, queixo, etc.), o que crea un ciclo de retroalimentación (igual que coa intelixencia, canto máis se desenvolva a técnica máis posibilidades ten de seguirse desenvolvendo, e a un rimo máis alto), e a existir unha certa planificación para realizar a colleita cada ano dos froitos dos vexetais enterrados o ano anterior.

Non pode dicirse que o ser humano se faga sedentario xa neste momento (pois, igual que no resto de casos, o sedentarismo ten a forma dun proceso e non dun feito illado e singular), pero si que cada vez hai unha menor necesidade de desprazarse para sobrevivir: xa non hai que moverse ás rexións con máis caza ou máis froitos que colectar, senón que, ó contrario, convén manterse preto dos lugares nos que se sabe que van xermolar determinados vexetais previamente enterrados.

3.1.2. O manexo efectivo e eficaz das demais especies.

O nacemento da agricultura como tal aparece coa capacidade de modificar xeneticamen-te ás demais especies de vexetais e animais para facelas máis resistentes (ó frío, á humidade, á calor, etc.) e máis efectivas para satisfacer as nosas necesidades (fanse máis nutritivas, máis saborosas, etc.). É dicir, o que hoxe entendemos por civilización comeza cando se comeza a domesticar a outras especies para o noso proveito. O modo de vida sedentario remata de impoñerse e comeza a entenderse como a nota fundamental do que chamamos civilización.

A agricultura trae consigo un reforzo das relacións comunitarias a través da especializa-ción: mediante a mencionada enxeñería ou modificación xenética, os seres humanos xa non depen-den en tan alto grao das súas aptitudes e capacidades para a caza, a pesca ou a recolección, polo que se deixa espazo nas devanditas actividades ós individuos máis aptos para realizalas, mentres que os demais atopan o seu lugar no cultivo de alimentos ou na cría de animais. Paulatinamente este proce-so irá chegando á práctica totalidade da humanidade para pasar de ser unha especie nómade e caza-dora-recolectora a unha especie sedentaria e agrícola-gandeira. É interesante remarcar que os pri-meiros pasos do sedentarismo foron dados por aquelas comunidades humanas que vivían en rexións próximas á auga, nas que podían atopar abundancia de peixe e/ou marisco (ademais de auga, evi-dentemente) sen necesidade de desprazarse.

Outra vertente da especialización é o desenvolvemento da técnica e a tecnoloxía: invén-tanse novas ferramentas e métodos para facer máis eficaces o cultivo, a gandaría e a maneira de per-cibir o mundo que nos rodea. Isto quere dicir que, co nacemento de novas e revolucionarias ferra-mentas, non só se está unha especie adaptando ó mundo, senón que xa comeza a exercer un dominio sobre o medio no que vive, comeza a cambialo.

3.1.3. Algunhas consecuencias do descubrimento da agricultura e a gandaría.

Poder asentarse nun lugar fixo (sedentarismo), sen necesidade de buscar alimento conti-nuamente, é a consecuencia máis obvia (xunto coa mencionada especialización). Á súa vez, o ser sedentarios abre a posibilidade de almacenar alimentos e criar a máis especies de animais.

Almacenar alimentos implica a necesidade de protexelos, non só doutras especies, senón tamén doutros membros da nosa propia. Esta é unha primeira hipótese de como puideron comezar a distinguirse as diferentes culturas: quizais, a única diferenza entre culturas nun principio fose algo tan simple e casual como almacenar en diferentes lugares o seu alimento. O aumento da protección deses lugares implica á súa vez unha maior organización social, e é deste xeito como da familia pásase á tribo, logo á aldea, logo á cidade, ó reino, ó imperio...

3.2. A diversidade cultural.

O feito de que a cultura humana se fose diversificando cada vez máis dende a súa orixe é unha sorte de círculo vicioso: por unha banda, o dividirse obviamente separa, mais por outra o ser diferentes abre a posibilidade de atoparse no mundo e descubrirse mutuamente.

3.2.1. O aumento do coñecemento mediante a diversidade cultural.

A expansión das primeiras cidades (que logo se converterían en reinos e imperios) leva á comunicación (física) entre elas: o feito de que cada unha estea máis adaptada ó medio concreto no que vive fai interesante unha interconexión, pois poden intercambiarse novos coñecemento. Así, comunicarse entre culturas é unha condición para que medre o coñecemento do mundo: se as cultu-ras fosen todas a mesma, ou expresións dunha mesma forma de coñecer, non tería sentido comuni-car ningún coñecemento entre membros dunha mesma xeración, xa que todos os individuos coñece-rían o mesmo.

Non será ata o século VI a. C. cando aparezan as primeiras formas de filosofía no que hoxe en día é Turquía. Moito tempo despois, xa no século XVI, ocorre a chamada Revolución Científica, que é en certo xeito a culminación do proceso anterior: ó nivel da conciencia (da mente), confírmase que hai unha comunicación entre todos os seres humanos, independentemente do seu ambiente cultural (todo o mundo pode entender o que é unha fórmula matemática). Pouco despois, no século XIX, a Revolución Industrial asenta unha nova forma de interconexión a través da econo-mía: descubrimos que a nivel social todas as culturas funcionan do mesmo xeito, independentemen-te do diferentes que parezan.

Finalmente, a aparición da Internet a finais do século XX e a súa xeneralización a principios do XXI creou unha auténtica Revolución Tecnolóxica, que a nivel epistemolóxico (é dicir, cando nos referimos ao coñecemento) afirma que todo se pode coñecer en calquera cultura e en calquera parte do mundo. En resumidas contas, pode dicirse que, igual que nun mesmo grupo humano pequeno cada individuo é máis proveitoso para o conxunto se se especializa en fabricar ou investigar unha soa cousa (en lugar de dedicarse todos a todo), no conxunto da humanidade cada cultura pode ser máis proveitosa para o conxunto canto máis diferente sexa das demais (é dicir, canto máis “especializada” estea).

1A estética é aquela area da filosofía que analiza a maneira na que a beleza se presenta na natureza (que é o que consideramos belo ou bonito, e se isto é unha impresión que responde a regras obxectivas nalgún punto ou non) e como se representa a través da arte. Por outra banda, a estética tamén se pregunta como afecta contemplar a beleza, que emocións causa e que utilidade ten no mundo.

2Na familia dos homínidos hai catro xéneros: ardipithecus, australopithecus, homo e parántropos. Estes últimos viviron fai 3 millóns de anos, e, aínda sendo unha especie moi similar ó australopithecus, caracterizouse por estar adaptada á mastigación de plantas fibrosas.

3O DRAG define “ergonomía” coma o estudo das condicións de traballo en procura da mellor adaptación entre o ser humano e a máquina para obter o maior rendemento co menor esforzo. Polo tanto, o que quere dicir ergaster é que, aínda que quizais o resultado da súa manipulación do medio non fose moi distinto ó de habilis, empregaba moito menos traballo e esforzo (gastaba menos enerxía) en facelo. Era, en resumo, máis eficiente.

4A técnica Levallois é un procedemento complexo de lascado que, por medio dunha preparación especial da cara superior do núcleo (e, opcionalmente, da súa periferia e a súa plataforma de percusión) consegue preconcibir ou predeterminar, total ou parcialmente, a forma e o tamaño da lasca, antes de ser extraída. Deste xeito, a talla lítica segue uns pasos concretos que levan a uns resultados formais moi específicos. Empregouse na Prehistoria, en especial no Paleolítico Medio. [Técnica Levallois, en Wikipedia, a enciclopedia libre: https://gl.wikipedia.org/wiki/T%C3%A9cnica_Levallois]

5O "home de Denisova" é unha nova especie de homo que poboou Siberia fai uns 100.000 anos (a cova de Denisova atópase nos montes Altaicos, en Siberia occidental). Hoxe sabemos que xs aborixes australianxs, xs melanesixs e xs habitantes de Papúa-Nova Guinea teñen no seu código xenético un 5% dos xenes denisovianos, polo que si houbo contacto entre esta especie e a nosa.

Textos

Ler as adaptacións dos seguintes textos e escoller unha delas, sobre a que se responda de forma unitaria (isto é, nun único texto: escrito a man, de aproximadamente unha cara de folio A4) ás seguintes cuestións:

a) identificar a tese ou idea principal do texto (0,5 puntos) e mostrar a estrutura argu-mental seguida polo autor ou autora para chegar a tal tese (1 punto);

b) sinalar cal é a pregunta filosófica que aborda o texto (1 punto) e desenvolver que outras posibilidades de resposta existen a dita pregunta (dende outras voces pertencentes á historia da filosofía e/ou outras áreas do coñecemento, mais fundamentalmente dende a propia perspectiva) (2 puntos);

c) continuar a reflexión a partir do texto, analizando a relevancia no presente da(s) idea(s) proposta(s) no mesmo (2 puntos) mediante exemplos actuais que xustifiquen a necesidade (ou non) da vixencia desta reflexión (1 punto).

I

A revolución da mente.

Desde o momento en que a primeira pel foi usada como peza de abrigo, dende o instante en que por primeira vez se utilizou unha lanza para a caza ou se plantou a primeira semente, tivo lugar unha gran revolución na natureza, unha revolución sen paralelo en todos os milenios anteriores, porque acababa de xurdir un ser que non necesitaba seguir suxeito por máis tempo ós cambios da natureza, un ser que nalgún aspecto era superior á natureza mesma, por canto sabía como controlar e regular as súas operacións, e podía manterse en harmonía con ela, non a través de cambios corporais, senón por un avance da mente.

ALFRED RUSSELL WALLACE, tomado de JOSÉ LUIS PINILLOS, A mente

humana (1991).

II

O carácter da especie humana.

[O ser humano] ten un carácter que el mesmo creou, ó ser capaz de perfeccionarse de acordo cos fins que el mesmo se sinala; grazas ó cal, e como animal dotado da facultade da razón (Animal rationabile), pode facer de si un animal racional (Animal rationale)...

Entre os habitantes da Terra é o ser humano notoriamente diferente de todos os restantes pola súa capacidade técnica (ou, unida á conciencia, mecánica) para manexar as cousas, pola súa capacidade pragmática (para utilizar axeitadamente a outros seres humanos de acordo coas súas propias intencións) e pola súa capacidade moral (de obrar respecto de si e dos demais baixo o prin-cipio da liberdade limitada pola lei).

INMANUEL KANT, Antropoloxía en sentido pragmático (1798).

III

O animal fantástico.

Imaxinemos, pois, ó ser humano coma un animal enfermo dunha enfermidade que simbolicamente chamo paludismo¹, porque vivía sobre pantanos infectos. E esa enfermidade [...] causoulle unha intoxicación que produciu nel unha hiperfunción cerebral. Esta orixina [...] un grao maior de hiperfunción mental, cuxo resultado foi que o ser humano se encheu de imaxes, de fantasías [...]; é dicir, que se atopou dentro con todo un mundo imaxinario, por tanto, cun mundo interior do que o animal carece, un mundo interior fronte, aparte e contra o mundo exterior.

E velaquí que, dende entón, esta última besta que é o primeiro humano ten que vivir, á vez, en dous mundos –o de dentro e o de fóra–, por tanto, irremediablemente e para sempre, inadaptado, desequilibrado; esta é a súa gloria, esta é a súa angustia². [...]

O que chamamos razón non é senón fantasía posta en forma. Hai no mundo algo máis fantástico que o máis racional? Hai algo máis fantástico que o punto matemático e a liña infinita e, en xeral, toda a matemática e toda a física? Hai fantasía máis fantástica que iso que chamamos «xustiza» e iso que chamamos «felicidade»?

JOSÉ ORTEGA Y GASSET, Obras completas, IX (1933 – 1948)

IV

A dubidosa pertinencia do nome Homo sapiens para a nosa especie.

Ante todo, o ser humano non pode verse reducido ao seu aspecto técnico de Homofaber, nin ao seu aspecto racional de Homo sapiens. Hai que ver nel tamén o mito, a festa, a danza, o canto, a éxtase, o amor, a morte, a desmesura, a guerra... Non debe desprezarse a afectividade, a desorde, a neurose, a aleatoriedade. O auténtico ser humano áchase na dialéctica sapiens-demens.

EDGAR MORIN, O paradigma perdido: o paraíso esquecido. Ensaio de bioantropoloxía (1974)

V

Natureza, hábito e razón.

Admítese que hai tres cousas polas que os seres humanos se fan bos e virtuosos, e estas son a natureza, o hábito e a razón. Os outros animais viven primordialmente por acción da natureza, aínda que algúns, nun grao moi pequeno, son tamén levados por hábitos; o ser humano, en cambio, vive tamén por acción da razón, xa que é o único entre os animais que posúe razón; de maneira que nel estas tres cousas deben gardar harmonía recíproca entre si; os seres humanos, en efecto, obran con frecuencia de maneira contraria ós hábitos que adquiriron e á súa natureza por mor da súa razón, se están convencidos de que algún outro camiño de acción lles é preferible.

ARISTÓTELES, Política, Libro IV, cap. XII.

VI

A tendencia ó gregarismo.

[ ... ] o ser humano é por natureza un animal comunitario (politikon). E a razón pola que o ser humano é un animal comunitario, en maior grao que a abella ou que calquera outro animal gregario, ten unha explicación evidente. É común afirmar que a natureza non fai nada sen un fin determinado [teleoloxismo] e o ser humano é o único entre os animais que posúe logos [razón ou pensamento, e linguaxe]. Pois mentres a voz pura e simple é expresión de dor ou pracer e é común a todos os animais, cuxa natureza lles permite sentir dor ou pracer e a posibilidade de sinalarllo uns a outros, o logos ten o fin de indicar o que é conveniente e o que é prexudicial, así como o xusto e o inxusto. Pois isto é o que caracteriza ó ser humano, distinguíndoo dos demais animais: o feito de posuír en exclusiva o sentido do ben e do mal, da xustiza e da inxustiza, e das demais calidades morais. E é a comunidade e participación nestas cousas o que fai unha familia e unha cidade.

ARISTÓTELES, Política, Libro I, cap. I.

VII

Dialéctica natureza–sociedade.

O ser humano está bioloxicamente predestinado a construír e a habitar un mundo con outros. Ese mundo convértese para el na realidade dominante e definitiva. Os seus límites trázaos a natureza, mais, unha vez construído, ese mundo volve actuar sobre a natureza. Na dialéctica entre a natureza e o mundo socialmente construído, transfórmase o propio organismo humano. Nesa mesma dialéctica, o ser humano produce a realidade e, por tanto, prodúcese a si mesmo.

PETER LUDWIG BERGER e THOMAS LUCKMANN, A construción social da realidade (1966).

VIII

A cultura como actividade simbólica.

O ser humano que medita, di Rousseau, “é un animal depravado”: exceder os límites da vida orgánica non representa unha mellora da natureza humana, senón a súa deterioración.

Con todo, xa non hai saída desta reversión da orde natural. O ser humano non pode fuxir do seu propio logro, non lle queda máis remedio que adoptar as condicións da súa propia vida; xa non vive nun puro universo físico, senón nun universo simbólico. A linguaxe, o mito, a arte e a relixión constitúen parte deste universo, forman os diversos fíos que tecen a rede simbólica, a complicada maraña da experiencia humana. Todo progreso en pensamento e experiencia afina e reforza esta rede. O ser humano non pode enfrontarse xa con esta realidade dun modo inmediato; non pode vela, coma se dixésemos, cara a cara. A realidade física semella retroceder na mesma proporción que avanza a súa actividade simbólica. En lugar de tratar coas cousas mesmas, en certo sentido, conversa constantemente consigo mesmo. Envolveuse en formas lingüísticas, en imaxes artísticas, en símbolos míticos ou relixiosos, en tal forma que non pode ver ou coñecer nada senón a través da interposición deste medio artificial.

ERNST CASSIRER, Antropoloxía filosófica (1942).

IX

A tradición.

A tradición sempre é un momento da liberdade e da historia. Aínda a tradición máis auténtica e venerable non se realiza, naturalmente, en virtude da capacidade de permanencia do que dalgún modo xa está dado, senón que necesita ser afirmada, asumida e cultivada.

A tradición é esencialmente conservación, e como tal nunca deixa de estar presente nos cambios históricos. Con todo, a conservación é un acto da razón, aínda que caracterizado polo feito de non atraer a atención sobre si. Esta é a razón de que sexan as innovacións, os novos plans, o que aparece como única acción e resultado da razón. Pero isto é só aparente.

Mesmo cando a vida sofre as súas transformacións máis tumultuosas, como ocorre nos tempos revolucionarios, no medio do aparente cambio de todas as cousas, consérvase moito máis legado antigo do que ninguén crería, integrándose co novo nunha nova forma de validez. En todo caso a conservación representa unha conduta tan libre corno a transformación e a innovación.

HANS GEORG GADAMER, Verdade e método (1960).

X

Os diferentes enfoques na educación e os contextos culturais.

A outra diferenza notable entre Samoa e a nosa cultura, á cal pode atribuírse a menor produción de individuos inadaptados, é a que existe na actitude cara ó sexual e a educación dxs ne-nxs en cuestións relativas ó nacemento e á morte. Ningún dos factores relativos ó sexo ou ó nace-mento son considerados inadecuados para xs nenxs; ningún neno [ou nena] ten que ocultar o seu co-ñecemento por medo a recibir castigos ou meditar arduamente sobre sucesos pouco comprendidos.

[...] Certos pais norteamericanos, que cren nunha práctica semellante á samoana e pemiten (...) obter unha experiencia máis ampla do funcionamento do organismo que a que comunmente se permite na nosa civilización, constrúen sobre area. Porque x nenx, tan pronto como deixa o círculo protector do seu fogar, é sacudido pola valoración que xulga fea e antinatural tal experiencia nxs nenxs. Probablemente, a tentativa individual dos pais proporcionará x´ nenx máis dano que beneficio, pois falta a necesaria actitude social que a sustenta. É este un novo exemplo das posibilidades de inadaptación inherentes a unha sociedade en que cada fogar difire doutro; pois é no feito da diferenza, antes que na natureza da mesma, onde reside a tensión.

MARGARET MEAD, Adolescencia, sexo e cultura en Samoa (1928)

1A malaria (do italiano medieval “mal aire”) ou paludismo (do latín paludis, xenitivo do nome palus, “pantano” e de -ismo, neste caso expresando acción ou proceso patolóxico) é unha enfermidade producida por parasitos do xénero Plasmodium, e transmitida por mosquitos [tomado de Wikipedia, a enciclopedia libre: https://gl.wikipedia.org/wiki/Malaria].

2Para ampliar neste aspecto ver: https://www.letraslibres.com/mexico/la-bestia-y-el-angel. Trátase na ligazón unha famosa cita de Blaise Pascal, da súa obra Pensèe [Pensamentos], de 1669: “O ser humano non é nin anxo nin besta, e o malo é que o que quere ser o anxo fai a besta”.