UD 1
O saber filosófico
I
O significado da palabra filosofía.
1.1. Etimoloxía.
Etimoloxicamente, o termo “filo – sofía” está composto por dúas palabras gregas: filo (amor, ou “amor a”, “amor por”) e sofía (sabedoría, coñecemento). Na Grecia do século VI a.C., cando Pitágoras de Samos acuña este termo (segundo se di), hai moitas palabras para distinguir entre os diferentes tipos de amor, sendo quizais as máis famosas eros (amor relacionado coa atracción sexual) ou manía (amor obsesivo). Pola súa banda, filia indica o amor existente nas relacións de amizade. Filosofía significa “amor á sabedoría”, ou, o que é o mesmo, busca do coñecemento; mais quen practica a filosofía pode ser considerarse amigx da sabedoría.
O propio termo enfróntase á tendencia dominante no seu tempo de considerar á xente sabia sofós, para referir a alguén que xa acadou o coñecemento, empregando en cambio o termo filósofo, referindo a quen busca o coñecemento. Esta distinción xa ofrece unha pista sobre unha das características fundamentais do saber filosófico: é un saber crítico, tanto que se cuestiona por todo o que existe, incluída a propia filosofía, que por definición nunca acada o coñecemento total, senón que vive nunha eterna busca.
1.2. Definición(*).
Dar unha definición axeitada e definitiva para calquera cousa resulta tremendamente complexo e, na meirande parte dos casos, mesmo imposible. Podemos pensar en calquera disciplina que se nos ocorra (as matemáticas, a lingüística, etc.) e veremos que non hai unha definición unanimemente aceptada. Se pensamos en cousas físicas, o propio concepto de ser humano non ten unha definición clara. Os exemplos son infinitos, e coa filosofía ocorre exactamente o mesmo. Non obstante, podemos tentar dar unha caracterización (isto é, resaltar as súas principais características) da filosofía a partir do modo de proceder filosófico, que podemos sintetizar en catro pasos:
1. A formulación de preguntas. A filosofía parte de non ter medo a preguntarse polas cousas que máis inquietan ao ser humano, que ademais adoitan coincidir coas máis complexas de comprender. A filosofía formula preguntas transcendentais, universais e atemporais.
2. A reflexión. A imaxe que moita xente da filosofía é a dun señor maior con barba sentado nun escritorio no que nin sequera escribe, só pensa mirando ó ar. Correspóndese obviamente con este segundo paso do modo de proceder da filosofía. Se ben é necesario, reducir toda a actividade filosófica á formulación de preguntas e á reflexión sobre as mesmas significa quedar a medio camiño.
3. O establecemento de pautas de actuación. Unha reflexión que non se traduce en ningún resultado a nivel práctico é unha reflexión estéril, inútil. É fundamental ter en conta que todo saber precisa da súa aplicación para resultarnos interesante, pois doutro xeito é sinxelamente un gasto de enerxía que só se pode xustificar dicindo que se practica por diversión ou gusto. Máis alá diso, a filosofía ten que axudarnos a descubrir como vivir ben (ou, polo menos, mellor), ten que servir como terapia para as nosas vidas, e iso non se consegue se confinamos a actividade filosófica a ser unha mera reflexión sobre si mesma. Ó contrario, ten que ser precisamente unha actividade, algo que precise da acción para se desenvolver.
4. A crítica. Actualmente a palabra crítica probablemente nos leve a pensar na formulación dunha opinión negativa sobre algo ou alguén (cando isto ocorre, na linguaxe cotiá dicimos que estamos a criticar a esa cousa ou persoa). Non obstante, no eido filosófico temos que pensar no significado que adquiriu a palabra na antiga Grecia: significa simplemente dubidar, discernir o verdadeiro do falso mediante a análise metódica e constante. A filosofía pregúntase por todo, e ó achar as respostas volve preguntarse pola verdade das mesmas. Así, o último paso é unha volta ó primeiro.
Este proceso, que no fondo é un ciclo infinito, sostense polo que quizais sexa o aspecto máis definitorio da filosofía, ou polo menos o que máis a distingue do resto de saberes: a filosofía aporta respostas, non solucións. Unha solución resolve un problema, é definitiva e non está sometida a debate, e é a forma de proceder da ciencia (por exemplo, as matemáticas resolven o problema “2+2” dicindo “=4”). Pola contra, unha pregunta pode ter varias respostas, e cal é a correcta pode debaterse extensamente: a diferenza das solucións (definitivas, pechadas), as respostas son abertas. En efecto, todas preguntas teñen varias respostas das cales non se pode dicir que unha sexa máis correcta que as demais. Por exemplo, se nos preguntamos que é o amor, a bioloxía dirá que é un mecanismo natural para asegurar a supervivencia da especie, a poesía que é un sentimento propiamente humano e ata certo punto inexplicable dun xeito teórico, a socioloxía que é unha maneira agradable de relacionarse entre individuos... Ningunha é incorrecta, mais tampouco ningunha posúe a verdade absoluta. O traballo da filosofía consiste en artellar a relación entre todas esas respostas diversas, recuperando a parte de verdade que hai en cada unha delas.
Non é doado definir exactamente o que é a filosofía, se ben agora xa podemos dicir en que consiste. Para dar unha definición,cómpre poñela en relación aos demais saberes e observar como foi a súa aparición.
1.2.1. O lugar da filosofía no conxunto dos saberes.
Poderiamos organizar o saber humano do seguinte xeito:
|
CIENCIAS |
FORMAIS |
Lóxica |
Relacións entre proposicións |
||
|
Matemática |
Propiedades e relacións entre números |
||||
|
TÉCNICAS |
Enxeñaría |
Deseño de estruturas |
|||
|
Informática |
Deseño de programas |
||||
|
EMPÍRICAS |
Ciencias da natureza |
Física |
Movemento do corpos |
||
|
Química |
Composición dos corpos |
||||
|
Medicina |
Procesos corporais humanos |
||||
|
Bioloxía |
Interaccións dos corpos vivos |
||||
|
Xeoloxía |
Interaccións dos corpos inertes |
||||
|
Neuroloxía |
Conexións do sistema nervioso |
||||
|
Ciencias sociais e humanas |
Psicoloxía |
Mente humana (psique), conduta |
|||
|
Socioloxía |
Grupos humanos (sociedades) |
||||
|
Economía |
Relacións monetarias (capital) |
||||
|
Dereito |
Xustiza a través da lexislación |
||||
|
Historia |
Tempo e acontecementos humanos |
||||
|
Filoloxía |
Evolución das linguas e as culturas |
||||
|
ARTES |
BELAS ARTES |
Clásicas |
Pintura |
Cor e luz |
|
|
Escultura |
Volume |
||||
|
Arquitectura |
Hábitats humanos |
||||
|
Música |
Son |
||||
|
Danza |
Movemento como expresión |
||||
|
Literatura |
Escritura |
||||
|
Teatro |
Son e movemento como expresións |
||||
|
Modernas |
Fotografía |
Imaxes |
|||
|
Cinema |
Imaxes en movemento |
||||
|
OUTRAS ARTES |
Artesanía |
Identidade cultural |
|||
|
Gastronomía |
Sabor |
||||
|
Perfumería |
Olor |
||||
|
Videoxogos |
Imaxe e tecnoloxía |
||||
Aínda que na táboa non están todos os saberes (xa que continuamente aparecen novos descubrimentos que levan á aparición de novas áreas de coñecemento), si se recollen os que consi-deramos hoxe en día máis relevantes. Como pode apreciarse, a filosofía non aparece, mais non por non considerala relevante. A razón é que non podemos encadrala nin dentro das artes nin dentro das ciencias, pois é unha reflexión sobre todos os saberes e sobre o propio saber. En tanto que saber específico, a filosofía divídese en diversas ramas (filosofía das matemáticas, filosofía da historia, filosofía da música, etc.) que unhas veces achéganse máis á ciencia (como é o caso de Galileo, Newton, Freud, etc.) e outras veces máis ao campo artístico (como son os casos de Lucrecio, Franz Kafka ou Thomas Mann). Agora ben, precisamente como a filosofía reflexiona sobre todos os demais saberes e do propio saber, debe ser concibida, principalmente, en tanto que saber total: ocúpase de todas as ciencias e artes, e tamén dos obxectos que lles son propios, así como das relacións existentes entre ditos elementos.
1.2.2. O nacemento da filosofía: o paso do mito ó logos.
A palabra “mito” vén do termo grego μυθος (mythos), que significa conto ou relato. Para estes efectos, podemos entender o mito coma unha narración fantástica que explica a orixe da realidade. Cómpre sinalar aquí as diferenzas entre mito e lenda: ademais de que nos primeiros adoitan intervir os deuses (en tanto que as lendas baséanse en feitos reais), a principal diferenza é que os mitos son universais (explican a realidade e o mundo na súa totalidade) e as lendas son particulares (explican sucesos concretos). Por este motivo, moitos mitos son empregados polxs primeirxs filósofxs da historia como metáforas ou arquetipos explicativos, sendo o caso máis destacable o de Platón (427 – 347 a. C.), que trata a través do mito conceptos filosóficos complexos como poden ser a xustiza (mito do anel de Giges na República) ou a propia filosofía (mito de Eros n’O Banquete). O que nos di este feito é que o mito ten, ante todo, unha vocación explicativa (explica a natureza da xustiza, por exemplo), pero tal e como podemos ver mediante a filosofía platónica, tamén ten unha función educativa (indica cal é a conduta xusta no caso de atopar un anel que nos faga invisibles, nese mesmo exemplo).
Se ben os mitos supoñen unha explicación universal que ademais ten valor no campo educativo, hai que recoñecer que moitas veces carecen de sentido, especialmente se se comparan entre si. Por exemplo, no mito nomeado no parágrafo anterior sobre o nacemento de Eros atopamos versións moi diversas: Platón pono como fillo de Poros (en representación da riqueza, da sabedoría) e Penia (en representación da miseria, da ignorancia) para facer a través del unha representación do saber filosófico (que necesariamente parte da ignorancia pero está “condenado” a buscar a sabedoría), pero na Teogonía de Hesíodo (séculos VII e/ou VIII a.C.), unha obra na que se narra a orixe do cosmos e dos deuses da mitoloxía grega, considérase nacido directamente do Caos, á par que Xea. Outras versións sitúan a Eros como fillo de Ares e Afrodita, e outras como fillo de Hermes e Artemisa. Por se non fose suficiente, cada unha destas versións ten profundas variacións que poderíamos chegar a entender facilmente como novas versións. Os mitos variaban en función da zona e do momento histórico concreto, polo que resulta imposible confiar neles para establecer unha verdade única e consensuada.
Esta liberdade de pensamento para narrar e interpretar os mitos de xeitos tan diversos estaba presente na sociedade grega, mais non existía noutras culturas coetáneas. Isto supón o primeiro paso para que precisamente en Grecia se comecen a cuestionar as explicacións míticas. Ó fin e ó cabo, as personaxes dos mitos son as mesmas que as dos relatos relixiosos (deuses), polo que ó non poder establecerse unha doutrina fixa desenvólvese unha tolerancia relixiosa que nunca antes fora vista. Ao non verse atados por ningunha doutrina relixiosa concreta, os individuos atopan unha excelente oportunidade de estimular a súa curiosidade e de formular novas preguntas sen medo a ser castigados por dar respostas diferentes ás xa establecidas.
Ó mesmo tempo, a nivel comercial e militar as polis (cidades-Estado) gregas tiñan unha vida moi activa, tanto entre elas coma cos seus veciños. Conseguintemente, tiñan métodos de navegación bastante avanzados, e a súa cultura expandiuse a este (actual Turquía) e oeste (actual Italia). O descubrimento de novos lugares e culturas e a normalización das viaxes fixo necesaria a elaboración de mapas, que poucas veces correspondían á descrición mitolóxica dos lugares que representaban. Este tipo de avances técnicos (na enxeñaría, na cartografía, etc.) foron o segundo elemento para asentar a desconfianza no mito e paulatinamente demandar outro tipo de explicación da realidade.
Mais o principal motivo de que se abandonase a explicación mitolóxica é a consecuen-cia directa do anterior: ó chegar a novos territorios, a cultura grega entrou en contacto con outras moi diferentes, que tiñan os seus propios mitos e costumes, obviamente moi diferentes ós gregos, pero que explicaban os mesmos fenómenos e cumprían funcións similares na sociedade. Así, o contacto con outras culturas e o ambiente cosmopolita que se respiraba nas polis gregas, especialmente as que non estaban no territorio orixinal grego (Éfeso, Mileto, Crotona, etc.), posibilitou e acelerou enormemente o que hoxe entendemos como paso do mito ó logos.
A fundación de novas cidades e a reestruturación das xa existentes que acompañou á expansión cultural grega trouxo consigo a necesidade dunha lexislación, unha ley escrita que regulase a convivencia. Se ben para explicar fenómenos naturais o pensamento mítico si pode ter certa utilidade, non serve en absoluto como axuda na elaboración dunha lexislación (e aínda menos no caso grego, onde os mitos non tiñan ningunha “versión oficial” á que observar). Este sería o cuarto motivo polo cal se deixa de lado o mito, en favor do logos.
Finalmente, e de xeito paralelo á expansión da cultura grega, os avances técnicos permitiron facer menos duras, menos perigosas e máis breves certas tarefas da vida cotiá. Por outra banda, a man de obra escrava permitía ó resto da poboación gozar, quizais por primeira vez na historia, de tempo de ocio. Non ter que preocuparse de cubrir as necesidades básicas como comer permitiu á elite das polis gregas adicar o seu tempo a preguntarse por aspectos transcendentais (a orixe do cosmos, nun primeiro momento, ou a natureza dos valores morais, algo despois) dun xeito novo e revolucionario: empregando o logos, e sen botar man do mito.
No título desta sección e en case todos os parágrafos previos faise referencia ó logos, mais en ningún se explica o que é. Logos é unha palabra grega (λóγος) de difícil tradución por significar tanto palabra, ou linguaxe, coma pensamento, ou razón. Refire tanto a un plano comunicativo (de comunicar, falar, transmitir) coma a un plano reflexivo (de reflexionar, pensar, razoar). Isto é lóxico xa que a nosa forma de pensar modela a nosa forma de comunicarnos, e viceversa. Unha tradución ao galego pode ser a de discurso: a primeira acepción do DRAG defíneo coma un “Razoamento, xeralmente pronunciado en público, no que se desenvolve un tema, expresando o que del se sabe ou pensa ou tratando de convencer o público”, e a cuarta coma a “Liña de pensamento dun grupo ou partido”. A segunda condensa ambas, e tamén o significado de logos: “Expresión verbal do pensamento”.
En todo caso, o que nos interesa aquí é que cando se empeza a botar man da razón e a linguaxe (é dicir, do logos) como ferramentas para responder preguntas transcendentais dicimos que nace a filosofía. Isto ocorre nas colonias gregas do Mediterráneo por darse nelas a casuística sinalada nos parágrafos anteriores desta mesma sección (multiculturalidade, liberdade de pensamento, tempo de ocio, etc.). E, pola propia natureza do logos, a filosofía enténdese como saber racional, que se contrapón á irracionalidade do mito. A capacidade para razoar permítenos coñecer o mundo e explicalo sen necesidade de acudir a outras instancias, coma os deuses.
1.2.3. Posibles definicións de filosofía.
Tendo en conta que a filosofía é un saber crítico, total (universal) e racional, podemos xa achegarnos xa á definición. De todas formas, dependendo dende onde observemos, esta pode variar. Por iso, a continuación danse catro posibles definicións de filosofía:
1. Como metaciencia que trata os obxectos de estudo das ciencias dun modo diferente a esta. Analiza os procedementos (métodos) das ciencias (o que fai cada unha e como o fai) e traballa sobre conceptos xa existentes, especializándose por ramas (aparecen así a filosofía das matemá-ticas, a filosofía de la historia, etc.).
2. Como ciencia universal que non se centra nunha parte da realidade senón no todo. “Todo” refire ó universal en contraposición ó concreto, ó esencial en contraposición ó accidental e ó profundo en contraposición ó superficial. A pregunta polo todo non consiste en preguntarse por todo o que existe, senón polos aspectos transcendentais que explican a existencia en si mesma. Deste xeito, algúns exemplos das preguntas que se fai unha ciencia universal son “que é a realidade?”, “que é a verdade?” ou “que é o ser humano?”.
3. Como actividade crítica e liberadora, en tanto que a capacidade para discernir ou diferenciar (crítica) permítenos unha maior liberdade (xa que podemos tomar decisións de xeito autónomo). Neste aspecto, a filosofía loita contra os prexuízos e o dogmatismo. Os prexuízos corresponden a opinións sobre algo que non se coñece (como o seu nome indica, opinións pre-vias ó xuízo) e que, polo tanto, non gozan de ningunha garantía da súa veracidade. Un dogma enténdese coma unha verdade incuestionable que se basea na fe, e a crenza nos dogmas (e, de ser o caso, a súa imposición) é o que chamamos dogmatismo. As principais relixións da historia recorren ó dogmatismo, pero como a fe non é obxecto de análise crítico ou racional, a filosofía non pode traballar a partir dos dogmas que dela se derivan.
4. Como sabedoría práctica que nos permite descubrir o modo de levar unha vida libre e feliz. Neste sentido a filosofía é unha reflexión individual, e universal en dous sentidos: o primeiro deles, que calquera pode converterse en filósofx (xa que todo ser humano pode empregar a súa capacidade racional); o segundo, que non se aplica a ningún ámbito concreto da nosa vida, senón a todos eles a un tempo (é necesaria en todo momento e lugar).
II
O papel da filosofía no mundo.
2.1. A utilidade da filosofía.
Adoita atacarse á filosofía dicindo que é inútil, moitas veces contrapoñéndoa á ciencia. Isto molesta a filósofxs (especialmente) e cintíficxs (en menor medida, pero tamén) porque filosofía e ciencia constitúen, polo menos en principio, unha alianza natural en tanto que ambas disciplinas teñen como base fundamental a racionalidade humana. Sexa como for, vexamos como define o dicionario da Real Academia Galega (DRAG, a partir deste punto) a palabra “inútil”:
[adxectivo] 1. Que non é útil, que xa non serve. 2. Que é ineficaz para conseguir un determinado fin, que non vale a pena. 3. Que non está capacitado para traballar ou que non pode moverse, por un impedimento físico. 4. Que non ten capacidade en xeral ou para facer unha cousa ou actividade determinada.
Descartando a terceira acepción, que non ten nada que ver coa temática tratada, vemos que calquera das restantes tende a aplicarse á filosofía no día a día: pode que escoitemos cousas como “a filosofía foi útil na antiga Grecia para desenvolver os principios morais e democráticos, pero cos avances tecnolóxicos e sociais actualmente xa non serve para nada máis que para pasar o tempo” (primeira e cuarta acepcións) ou “a filosofía resulta irrelevante para lograr as grandes metas do ser humano, como por exemplo atopar a cura definitiva para o cancro” (segunda acepción).
Desterrar esta concepción da filosofía como inútil é a tarefa de calquera filósofx, e en xeral de calquera persoa: en primeiro lugar, recordemos que a filosofía é un saber crítico e que se está sometendo continuamente a análise, polo que todos os avances (tecnolóxicos, sociais, etc.) que se den no mundo deben ser examinados e analizados dende unha perspectiva filosófica, mantendo deste xeito á filosofía “en boa forma”, dándolle unha utilidade real no mundo. Dito outramente, a filosofía só se volve inútil se quen a practica non está dispostx a asumir novos retos e facerse novas preguntas, aínda que sexan complexas ou nos causen certa incomodidade. Por outra banda, xa vimos tamén que a filosofía debe ser unha reflexión (crítica) sobre os demais saberes e o propio saber. A filosofía non vai darnos a cura para o cancro, mais si que pode enfocar á medicina para que se faga as preguntas axeitadas que permitan descubrir tal cura, e, quizais máis importante, darnos as claves para aprender a convivir con el ata que a atopemos. Non podemos dicir que a filosofía é inútil en comparación á ciencia porque a finalidade de cada unha delas é totalmente diferente.
Non obstante, o propio DRAG danos unha definición de “útil” que claramente si se pode aplicar á filosofía: “Que satisfai unha necesidade, que serve para obter un beneficio material ou inmaterial.” A necesidade humana que satisfai a filosofía é a busca do coñecemento, por natureza queremos fuxir da ignorancia e saber máis do mundo que nos rodea e de nós mesmxs. O beneficio que nos aporta esta busca e progresiva adquisición de novos coñecementos é o dunha vida mellor, unha vida boa (non esquezamos a filosofía non se limita á reflexión, senón que ten unha parte tanto ou máis importante relativa á acción e ó establecemento de pautas para a vida).
2.2. Principais áreas do saber filosófico.
Ó longo da súa historia, a filosofía foise especializando en campos determinados. O famoso filósofo Inmanuel Kant (1724 – 1804) xa estableceu no século XVIII unha clara división da filosofía en base a que parte se ocupaba de responder a cada unha das catro preguntas que, segundo el, eran as fundamentais para comprender o noso lugar na historia e no mundo:
- “que podo saber?” respóndese dende a metafísica e a epistemoloxía;
- “que debo facer?” respóndese dende a filosofía moral e a ética;
- “que podo esperar?” respóndese dende a teoloxía e a relixión;
- “que é o ser humano?” respóndese dende a antropoloxía.
En realidade, as tres primeiras refiren á última: para coñecer o que podo saber, debo coñecer as fontes e os límites do saber humano; para coñecer o que debo facer, debo coñecer a extensión e utilidade dos saberes humanos; para coñecer o que podo agardar, debo coñecer os límites da razón humana. Polo tanto, a pregunta básica da filosofía é sempre polo ser humano, se ben os diferentes enfoques sobre o asunto (cal é o lugar do ser humano no universo, cal é a maneira de convivir con outros seres humanos, ata que punto o ser humano pode responder a estas preguntas, etc.) leven á aparición de diferentes áreas (cosmoloxía, filosofía política, epistemoloxía, etc.). A continuación móstrase unha listaxe dalgunhas das áreas de maior importancia ó longo da historia da filosofía, comezando pola antropoloxía:
a) Antropoloxía: estudo da natureza do ser humano. A fun-ción principal desta disciplina é permitirnos o autocoñecemento, ao acla-rar a nosa posición no mundo e no cosmos. Deste xeito, faise posible a nosa propia realización coma individuos singulares ó tempo que se nos invita a crear unha sociedade digna e xusta, pois sen ela resulta imposible a consecución do anterior (a nosa realización coma individuos singulares). A antropoloxía ten en si mesma moitas áreas, dependendo da maneira de enfocar o tema, poderíamos destacar a antropoloxía filosófica e a antropoloxía cultural. Non obstante, hai tantas áreas coma puntos de vista posibles, proba é a páxina da que se tirou a imaxe da dereita1.
b) Ética: reflexión sobre o ben, os valores e a acción humana. A ética caracterízase pola súa autonomía: os razoamentos éticos teñen unha coherencia interna, non precisan recorrer a autoridades externas (sacerdotes, políticos, etc.) nin tampouco a costumes ou hábitos (o que xente di ou fai). Os principios éticos son universalmente válidos (dirixidos a todas as persoas) e racionalmente comprensibles (toda persoa pode comprendelos grazas á capacidade racional do ser humano). A bioética é unha rama especialmente destacable da ética que se define coma unha análise do que é correcto e incorrecto facer cando o ser humano comeza a manipular a vida.
c) Filosofía primeira: formulación de preguntas acerca das primeiras causas do ser e da realidade. Hai catro áreas básicas que se poden agrupar baixo este nome, entre as que se destaca a ontoloxía, que se pregunta polo ser como tal. Moi ligada a ela (especialmente nos primeiros momentos da historia da filosofía) vai a cosmoloxía, que se pregunta pola relación entre os entes do universo. Finalmente, a teoloxía filosófi-ca pregúntase polo ser divino. Poderiamos engadir a psicoloxía a este grupo se a entendemos no sentido orixinal grego, coma pregunta pola alma, mais hoxe en día considérase de modo practica-mente unánime unha disciplina completamente independente e separada da filosofía.
d) Lóxica: teoría do pensar ordenado e argumentado. Na antigüidade o significado de lóxica era simplemente o de pensar con corrección, con coherencia. Hoxe podemos dar unha definición algo máis elaborada pero en esencia moi semellante: intento de sistematizar o pensamen-to humano de tal xeito que poida ser comprendido de xeito obxectivo. A lóxica non se centra en ensinarnos o que é verdadeiro e o que é falso, senón en darnos os mecanismos para descubrilo por nós mesmxs. A isto é ao que chamamos razoamentos válidos e inválidos, e non necesariamente corresponden de xeito respectivo ó verdadeiro e ó falso (podemos facer un razoamento válido que leve a unha conclusión falsa, por exemplo por falta de información, e podemos chegar a unha conclusión verdadeira a través dun razoamento inválido, por sorte ou casualidade).
e) Estética: estudo do belo. A estética é aquela area da filosofía que analiza a maneira na que a beleza se presen-ta na natureza (que é o que consideramos belo ou bonito, e se isto é unha impresión que responde a regras obxectivas nalgún punto ou non) e como se representa a través da arte. Por ou-tra banda, tamén a estética se pregunta como afecta contemplar a beleza, que emocións causa e que utilidade ten no mundo.
f) Epistemoloxía: estudo da esencia e os límites do coñecemento. Tamén chamada teo-ría do coñecemento (por motivos evidentes) ou gnoseoloxía (polo significado de gnosis2), estuda a relación entre o suxeito que coñece e o obxecto coñecido. Unha pregunta clásica da epistemoloxía que tivo presencia case ininterrompida ó longo da historia da filosofía é sobre as fontes do noso coñecemento: “son fiables os sentidos?”, ou, o que é o mesmo, “obtemos coñecemento mediante os sentidos ou mediante os razoamentos internos que facemos?”.
g) Filosofía da ciencia: estudo dos fundamentos do coñecemento científico. Análise dos métodos, experimentos, procedementos, demostracións, conceptos e finalidades da ciencia.
h) Filosofía da linguaxe: reflexión sobre a orixe, evolución, significado e función da linguaxe.
i) Filosofía da historia: interpretación da esencia e o sentido dos feitos históricos. Esta interpretación (crítica, universal e racional) axuda ó ser humano a comprenderse a si mesmo.
l) Filosofía da relixión: estudo do fenómeno relixioso. Ten dúas vertentes: análise da función da relixión (tanto para o ser humano concreto coma para a sociedade en xeral) e análise da relación entre fe e razón e/ou o lugar de cada unha delas.
m) Filosofía da natureza: explicación da natureza na súa totali-dade. Aínda que actualmente xa fai séculos que non se pode dicir que nin-guén propiamente practique algo tal como a “filosofía da natureza”, era a dis-ciplina decana de todas as ciencias naturais durante a Modernidade (séculos XVI a XVIII). A súa característica básica é precisamente o enfoque univer-sal, que a distingue de todas as demais ciencias por ser estas específicas.
n) Filosofía do dereito: reflexión sobre leis, regulacións e normas. Estuda como se ela-bora e aplica a lexislación en cada sociedade, sexa esta actual ou doutro momento histórico.
ñ) Filosofía política: análise da función e sentido do Estado. Observa a relación entre sociedade e Estado, así como a maneira na que os cambios materiais afectan a esta relación. Por exemplo, algúns dos grandes retos da filosofía política actualmente son responder ás novas cuestións que aparecen froito das condicións de vida na era posindustrial (era tecnolóxica) e do au-xe da rapidez e eficacia para transmitir información (democratización masiva do coñecemento).
III
O nacemento da filosofía
3.1. A xénese e o desenvolvemento do proceso filosófico.
O famoso filósofo Aristóteles (384 - 322 a.C.) di o seguinte nun fragmento da súa obra Metafísica3 (a continuación móstrase unha adaptación do texto orixinal):
O que no comezo lanzou ós homes á reflexión filosófica foi a admiración; ó principio admirados polos fenómenos máis comúns; logo, avanzando e preguntán-dose por cuestións máis elevadas, intentaron explicar os cambios da Lúa e os relativos ao Sol e ás estrelas, finalmente a formación do universo... Mais quen se propón un problema ou sinte admiración está a recoñecer a súa ignorancia. Polo tanto, se filosofaron para fuxir da ignorancia, está claro que buscaban o saber en vista do coñecemento e non por algunha utilidade.
O que Aristóteles nos di é, en síntese, que o primeiro impulso que nos leva a preguntar-nos cousas e, conseguintemente, desemboca no filosofar é a admiración. E a admiración non é algo diferente a recoñecer a propia ignorancia. A filosofía nace ó preguntarse (admirarse, sorprenderse) por cousas que descoñecemos (ignoramos). En efecto, se non ignorásemos as cousas polas que nos preguntamos non tería sentido preguntarse por elas: cando cremos sabelo todo, non nos facemos preguntas, e por iso non avanzamos no coñecemento. Unha pregunta abre a porta a numerosas respostas, e todas elas poden cuestionarse, aparecendo así novas preguntas. Aristóteles sinálanos que debemos ter unha certa actitude de humildade con respecto ó coñecemento: se queremos fuxir da ignorancia, antes de nada debemos asumir que estamos inmersos nela. Aínda que as súas propostas filosóficas son bastantes dispares (ou directamente opostas), esta actitude recorda á de Sócrates (470 – 399 a.C.), inmortalizada na súa famosa sentencia “só sei que non sei nada”.
O asombro vén motivado por dúas forzas fundamentais, que obviamente son as mesmas que nos impulsan a saír da ignorancia: a dúbida (entendida coma proceso de reflexión) e a conscien-cia da propia morte. A dúbida obríganos a ser conscientes de que non se posúe a verdade e, por iso, tamén obriga a comezar a pensar en cal podería ser esa verdade. Por outra banda, saber que imos morrer algún día fainos ver a necesidade de decidir o que é e o que non é importante, aparecendo así a pregunta “como vivir?”. É lóxico asombrarse ante o que non coñecemos, mais se as preguntas que non podemos responder teñen un carácter transcendental (e esta e unha caracte-rística fundamental das preguntas filosóficas, a saber: “que sentido ten a vida?”, “que é a realida-de?”, “que é o ser humano?”, “quen son eu realmente?”, etc.), o feito de non poder respondelas pro-duce tamén unha certa sensación de incomodidade. Mesmo na linguaxe cotiá, ó sentir isto adoita-mos caracterizalo como sentirnos estrañxs.
3.1.1. A estrañeza como punto de partida.
A estrañeza é o punto de partida da filosofía, mais existen moitos tipos de estrañeza e non todos levan a filosofar (por exemplo, a parálise paraliza, o horror induce pánico, a angustia produce un temor sen causa precisa, a desesperación estimula o nerviosismo, etc.). Cal é, logo, a estrañeza auténtica e xenuína? A estrañeza con respecto a todas as cousas. Como non coñecemos as cousas en profundidade, precisamos descubrilas. Mais isto tamén é unha tarefa complicada, dado que a propia condición humana fainos estar entre as cousas, mais nunca nas cousas mesmas: o ser humano non comparte a esencia das cousas, e por iso estamos condenadxs a que, nalgún punto da vida, todo o que nos rodea nos resulte estraño en maior ou menor medida.
O ser humano estráñase de todo porque nós mesmxs somos seres estrañxs, estrañxs a todo que existe, incluso ó noso propio ser. A necesidade de descubrir leva a buscar a verdade, a desexar a verdade dun xeito que case podemos considerar natural e que podemos chamar “vontade de verdade”: en todo ser humano está a natureza de des-cubrir, de des-velar. Isto foi o que en Grecia se denominou alétheia (ἀλήθεια). Literalmente este concepto significa “aquilo que non está oculto, que é evidente, verdadeiro”4.
En resumo, quen queira filosofar debe sentirse distante (estraño) non dunha ou varias cousas, senón de todo: do familiar (o coñecido, o que nos rodea) e do non familiar (o descoñecido e novo), do que se di, e en xeral do que pensa a xente, e tamén de todo aquilo que se descoñece. Quen supere esta primeira barreira e se sinta estrañx a todo, atoparase en soidade: verase distanciadx de todxs, aínda rodeadx de multitude, e atoparase tan separadx de todo que todo será obxecto para se marabillar. Finalmente, quen se atopa en soidade atópase consigo mesmx. Este é un encontro desagradable, pois quen se atopa consigo mesmx extráñase de si mesmo, da súa posición no mundo, da súa maneira de percibilo, da súa forma de pensar e do seu propio corpo. En certo sentido, o que se produce ó atoparnos co noso propio ser, espido por completo, é o que chamamos unha catarse5.
Chegados a este punto, podemos tomar moitos camiños que non levan a culminar o camiño da filosofía, senón a fuxir ou escapar de nós mesmxs: autoenganarnos (mentirse a si mes-mx), consolarse con crenzas falsas (buscar refuxio nos mitos e as relixións), entregarse a unha vida baleira e superficial (refuxiarse nos praceres fugaces para “apagar” a nosa mente) ou sinxelamente evadirse (o que literalmente sería “pasar de todo”). Non obstante, tamén temos a oportunidade de acadar o final do camiño mediante a formulación dunha teoría.
3.1.2. A teoría como meta.
O dito no punto anterior queda ben recollido na seguinte adaptación dun fragmento do artigo “Sobre o problema da filosofía”, escrito por Xabier Zubiri (1898 – 1983) e publicado no número 115 da Revista de Occidente (no ano 1933):
Que xénero de estrañeza é esa que xera a filosofía? [...] Na estrañeza que describimos, o home é estraño ás cousas; por isto é capaz de estrañarse. Mais, de que se estraña? Estráñase dunhas cousas que están encubertas pola familiaridade con outras. É, pois, esta unha forma de estrañeza relativa, non é unha estrañeza última e radical. Porque esta familiaridade mesma coas cousas non pode ser adquirida máis que por un ser que é estraño ás cousas nun sentido último e radical. Hai, pois, unha estrañeza máis profunda. Nela o home é estraño, a que cousas? A todas. Non a esta nin á outra, nin quizais a todas sumadas [...]. É unha estrañeza constitutiva do home. O home existe no medio das cousas, mais é estraño a toda cousa. Por isto, do que o home se estraña nesta profunda estrañeza é de todo.
Que significa isto más concretamente? [...] A pouco que se mire caeremos na conta de que quen se sinte estraño a todo o que o rodea atópase só. Na súa soidade, tropeza consigo mesmo e estráñase entón de verse só, estráñase de si mesmo. Só nese intre a súa estrañeza é última e radical. Só entón adquire plenitude de sentido ese “todo”.
O que nos recorda Zubiri nas derradeiras liñas do texto anterior é que, quen realmente queira filosofar, recordará porque está onde está: porque ama á sabedoría, aínda que o camiño sexa difícil. Mais, que se gaña despois deste duro proceso? Unha theoría (teoría), que non é outra cousa que unha maneira racional de ver as cousas dende fóra.
A palabra “teoría” vén do termo grego theorós. Este termo describe unha figura que existía na antiga Grecia e cuxo cometido era o de asistir ós xogos olímpicos coma un/ha espectador/a máis. A súa función non é a dun/ha árbitrx ou un/ha vixilante, pois non interviña aínda que vise algunha irregularidade, nin tampouco se encargaba de ningún aspecto en concreto dos xogos, senón da súa visión en conxunto. Así, a súa misión era a de informar, ó final do evento, do estado de cousas en todos os ámbitos existentes (convivencia entre atletas, comportamento do público, relacións entre os gobernos das cidades participantes, etc.). Esta actividade observar todo no seu conxunto dende fóra é o que chamaron theoría (que é o que fai o theorós). De igual xeito, a filosofía ve todo dun modo universal e racional, e a súa vocación é análoga á do theorós: producir teoría, adquirir unha visión do mundo completa e, polo tanto, necesariamente separada do propio mundo.
Aínda que a linguaxe nos engane e nos leve a pensar na filosofía como unha disciplina moi elevada e case imposible de acadar, en realidade parécese máis a un hábito ou costume (que pode adquirir calquera ser humano) de contemplar as cousas dende un punto de vista global, universal e racional. Consiste na capacidade de ir ao esencial e máis profundo das cousas apoia-dxs só na nosa razón.
3.2. A aparición e evolución do pensamento filosófico ó longo da historia occidental.
A filosofía non ten unha data de nacemento concreta, pois enténdese que os mesmos factores que levaron ó desenvolvemento do pensamento racional no pobo grego puideron darse simultaneamente noutras rexións do mundo, principalmente no continente asiático ou nalgunhas rexións do norte do continente africano. Non obstante, polo xeral fálase da filosofía exclusivamente dende a tradición occidental, algo que por desgracia afecta a case todas as disciplinas. Se ben isto non é ideal, si nos serve para ter un marco de referencia para os temas que se van tratar nesta unidade e ó longo do curso.
O “primeiro filósofo” da historia suponse que foi Tales de Mileto, un home que viviu na rexión de Xonia (hoxe Turquía) no século VI a.C. e que se engloba dentro da corrente presocrática xunto cos seus discípulos Anaximandro e Anaxímenes e outros filósofos moi destacables coma Heráclito de Éfeso, Pitágoras de Samos, Parménides de Elea, Demócrito de Abdera, Anaxágoras de Clazómenas ou Empédocles de Acragas. A preocupación básica deste grupo de filósofos era a orde cósmica, para o que empregaban dous termos fundamentais: arkhé, que podemos entender coma principio de todas as cousas, e physis, que é precisamente ese “todas as cousas” (o conxunto de elementos que compoñen a natureza). O nomeado paso do mito ó logos dáse neste período.
No século V a.C. hai un novo salto, esta vez do estudo da physis (a natureza e o cosmos) á preocupación pola vida social e política, que se condensa no nomos (termo que refire ás normas e institucións públicas). Xs filósofxs deste período reflexionaban sobre a vida nas polis, sobre o que hoxe chamamos política por este mesmo motivo. Basicamente, cómpre distinguir entre a posición socrática, segundo a cal os valores e normas morais existen de seu (por natureza) e a nosa tarefa é descubrilas, e a posición da meirande parte dos sofistas, que consideran as regras e institucións convencionais e artificiais (creadas por ser humano). No primeiro caso, implicitamente recoñécese que os valores morais son universais, no segundo por forza son relativos a cada época e lugar. Este enfoque relativista tamén afecta á concepción da verdade dos sofistas: non hai unha verdade absoluta, senón que o que é certo depende das circunstancias. Para Sócrates, pola contra, a verdade é única.
No século IV a.C., ou a finais do anterior, aparece en Atenas un home cuxa vocación é conciliar o pensamento presocrático co socrático-sofista, e é así como Platón, que fora discípulo de Sócrates, se converte no primeiro filósofo en falar de todos os que serán os grandes temas da filosofía ó longo da historia: principalmente, a pregunta pola realidade (ontoloxía), a pregunta pola verdade e o coñecemento (epistemoloxía) a pregunta polo ser humano (antropoloxía), a pregunta polo acción individual (ética) e a pregunta pola acción colectiva (política). O seu discípulo Aristóte-les, aínda que moi distanciado del no plano filosófico, constitúe o outro piar da filosofía occidental ó tocar tamén todas as áreas de coñecemento existentes mediante a filosofía. O propio Aristóteles dirá de si mesmo que se percibe coma o gran sistematizador, ou ordenador, da filosofía grega.
A descomposición do imperio de Alexandre Magno (356 – 323 a.C.) no mesmo ano da súa morte xera na rexión mediterránea un clima de inestabilidade política e cultural, o que leva a que nos séculos III e II a.C. aparezan as grandes escolas do pensamento helenístico: estoicismo, epicureísmo e escepticismo, ademais da escola cínica, que xa existía anteriormente pero volve a gañar algo de protagonismo neste período. Todas elas demostraron ter unha enorme influencia nos séculos posteriores, en concreto o estoicismo pod entenderse como a forma de pensamento domi-nante durante todo ou gran parte do Imperio Romano. Para atopar un punto en común, hai que destacar que as escolas helenísticas propoñen a ataraxia (estado de paz mental non que non hai turbacións, imperturbabilidade) como método para acadar a felicidade. De xeito paralelo, a cidade de Alexandría comeza a desprazar a Atenas como centro cultural e fogar do coñecemento.
A aparición e rápida expansión do cristianismo leva a que durante os últimos dous séculos do Imperio Romano e todo o Medievo europeo, Deus e a salvación da alma sexan practicamente os únicos temas de reflexión. O Medievo en filosofía ábrese coa filosofía patrística nos séculos IV e V (cuxo principal representante é Santo Agostiño de Hipona) e remata coa formu-lación do nominalismo da man de Guillerme de Ockham, principalmente, a finais do século XIV. Especial mención merece a escolástica, desenvolvida no século XIII por Santo Tomé de Aquino, entre moitos outros. Deste período datan os primeiros contactos da Europa medieval coa filosofía aristotélica e musulmá.
O Renacemento (séculos XV e XVI), como o seu nome indica, é unha volta ás orixes (volven as preocupacións polas leis que rexen o universo e a natureza, así como pola organización política) que se entende como un desafía a máis de dez séculos de teocentrismo. O Renacemento será o primeiro movemento filosófico que, sen ningún tipo de reserva, sitúe ó ser humano coma centro de todo o pensamento. De aí que este movemento se asocie comunmente ó do humanismo, e quizais unha boa representación deste feito sexa que o famoso Nicolás Maquiavelo non se preocupou dos designios divinos na súa proposta de organización da sociedade, senón que foi un dos primeiros (se non o primeiro) en facer o que moito despois se caracterizará coma realpolitik. O Renacemento tamén marca o inicio da Modernidade, unha época histórica difícil de concretar pero que abrangue todo o século XVII e, polo menos, gran parte do XVI e do XVIII (se non tamén completamente).
Durante o século XVII desenvólvese unha nova forma de elaborar o discurso científico, que se instaurará como a maneira canónica de facer ciencia nos séculos posteriores. Aparece así a ciencia moderna a través do que hoxe coñecemos como Revolución científica (cuxos principais representantes son Nicolás Copérnico, prematuramente, Johannes Kepler, Galileo Galilei e Isaac Newton). A aparición da ciencia moderna permitirá a importantes filósofos coma René Descartes, Baruch Spinoza, Gottfried Leibniz (racionalistas), John Locke ou David Hume (empiristas) deixar de lado a reflexión sobre a natureza (pois é algo do que se encarga a nova ciencia) e se centren no problema do coñecemento. Neste sentido, os racionalistas defenden que todo o coñecemento provén en última instancia da razón e os empiristas o contrario, que a razón é só un depósito para procesar os datos que nos ofrecen os sentidos. Este debate será o que domine o continente europeo ata que Inmanuel Kant o resolva, polo menos en principio, na súa obra Crítica da razón pura (1781).
O movemento ilustrado que se estende por toda Europa durante o século XVIII é o que sela a filosofía como saber crítico: por unha banda, critica a a orde socio-política establecida (proceso que culminou coa Revolución Francesa de 1789), e por outra tamén lanza unha mirada crítica sobre as crenzas establecidas e costumes vixentes. A Ilustración oponse á tradición europea, en esencia, cos tres dogmas da Revolución Francesa: liberdade, igualdade e fraternidade. É de destacar que o pensamento ilustrado ten unha concepción optimista da historia; é dicir, considera que os avances técnicos e sociais só poden desembocar nun mundo mellor e cada vez máis civilizado. Esta idea será discutida amplamente nos anos 40 do século XX por dous importantes pensadores da Escola de Frankfurt, Theodor Adorno e Max Horkheimer a través da súa obra A dialéctica da Ilustración.
No século XIX aparecen importantes correntes artísticas, filosóficas e culturais entre as que destaca o Romanticismo. Se a Ilustración se desenvolvera principalmente en Francia, o Roman-ticismo desenvolverase principalmente en Alemaña, tendo notable influencia en pensadores coma G. W. Friedrich Hegel (filosofía da historia), Johan G. Fitche (desenvolvemento do idealismo alemán) ou Friedrich Nietzsche (vitalismo). Outras correntes coma o positivismo pretenden achegar a filosofía á ciencia e inflúen en Charles Darwin (teoría da evolución), Karl Marx (se ben a súa principal influencia é Hegel, o marxismo recupera certos elementos positivistas que lle son de utilidade) ou mesmo Sigmund Freud (psicanálise).
Durante os derradeiros anos do século XIX e os primeiros do século XX aparecerá o que hoxe coñecemos como filosofía analítica, unha forma de reflexión que fai un uso extensivo da lóxica para probar os seus razoamentos e que despreza á metafísica por non considerala un coñecemento probable (isto é, un coñecemento que se pode probar), senón só mera especulación. A filosofía analítica abre novos campos coma a filosofía da linguaxe (onde cómpre destacar a Ludwig Wittgenstein) ou a filosofía da ciencia (onde destacan Karl Popper e Samuel Kuhn), que aínda gozan de gran vitalidade hoxe en día, sendo o lugar común dos debates filosóficos actuais. Non obstante, a metafísica tamén tivo importantes representantes no século XX, entre os que destaca Martin Heidegger. Seguindo dalgún xeito a súa estela, Jean-Paul Sartre, Simone de Beavoir e Albert Camus pregúntanse polo sentido da existencia do individuo, constituíndo o núcleo principal da filosofía existencialista. Por outra banda, Simone de Beauvoir dota de consistencia ó movemento feminista e continúa unha tradición que tamén se estende con forza ata o día de hoxe.
2Nome común grego para coñecemento (γνῶσις).
3Aristóteles nunca escribiu unha obra chamada Metafísica, senón que esta é un conxunto de escritos sobre o que o propio Aristóteles chamou “filosofía primeira” (aquela filosofía que estuda os primeiros principios) recollidos por Andrónico de Rodas (século I a.C.) moito despois da morte de Aristóteles. O título de Metafísica débese a que eses primeiros principios explican a natureza física (“filosofía segunda”), e polo tanto están “fóra”, ou “máis alá”, da física (μετὰ, meta, en grego significa precisamente iso, “máis alá” ou “detrás de”: “o que hai tras a física”, ou o que explica a natureza física).
No hay comentarios:
Publicar un comentario